Kaynaklarını var olmak için ihtiyaçları doğrultusunda tüketmeye başlayan insanlık; şimdi ise varlığına şekil vermek adına kaynakları istekleri doğrultusunda bilinçsizce tüketiyor. Durmak bilmeyen tüketim çılgınlığı ise insanlığa karlı dağların yerine giyilmemiş tonlarca kıyafet, ayakkabı, çanta ve israf edilmiş yiyeceklerden oluşan dağlar bırakıyor.
Nisan 2020’de artan vakalar ve pandemi koşulları nedeniyle alınan tedbirlerden biri olan sokağa çıkma kısıtlamaları sonucu insanlar eve kapandı. İş yerleri ise işlerine gidemeyen çalışanlarına evden çalışma şartlarını sunabilmek için birçoğu işlerini İnternet ortamına aktardı; ayrıca e-ticaret platformlarında işletmelerini açtı. T.C Ticaret Bakanlığı’na bağlı E-Ticaret Bilgi Platformu’nda yayınlanan ‘2020 Ülkemizde E-Ticaret Faaliyetinde Bulunan İşletme Sayıları’ verilerinde de bu artış gözle görülmektedir.
Elektronik Ticaret Bilgi Sistemi’ne 2019 yılında kayıtlı site sayısı 21 bin 515 iken 2020 yılında bu sayı 24 bin 917’yi bulmuştur. Sayı 3 bin 402 artarak yüzde 16 artış göstermiştir. 2020 yılındaki kayıtlı işletme sayısı 2019 yılına kıyasla yüzde 28 artış sağlamıştır. Pazaryerinde faaliyet gösteren işletme sayısı bir önceki yıla göre 190 bin 260 işletme artarak 247 bin 654 olmuş ve 2020 yılında yüzde 331 artış göstermiştir. Hem kendi sitesi hem de pazaryerinde faaliyet gösteren işletme sayısı ise 2019 yılına kıyasla 6 bin 336 işletme sayısı artarak 2020 yılında yüzde 123 artmıştır. E-ticaret faaliyetinde bulunan toplam işletme sayısı ise 2019 yılında 68 bin 457’den 2020 yılında 256 bin 861’e yükselerek yüzde 275 oranında artış göstermiştir.
Pandemi koşularının hafiflemesinin ve sıkı tedbirlerinin kalkmasının ardından; 2021 yılına ait grafikte de göründüğü üzere artış devam etmiştir. Elektronik Ticaret Bilgi Sistemi’ne kayıtlı işletme sayısı 2020 yılında 24 bin 917 iken 2021 yılında bu sayı 26 bin 442’ye ulaşarak yüzde 6 oranında artmıştır. Pazaryerinde faaliyet gösteren işletme sayısı 2020 yılında 247 bin 654’den 2021 yılında 472 bin 604’e ulaşarak yüzde 91 olarak artmıştır. Hem kendi sitesi hem de pazaryerinde faaliyet gösteren işletme sayısı ise 2020 yılında 11 bin 475’den 14 bin 699’a ulaşarak yüzde 28 artış sağlamıştır. 2020 yılında 256 bin 861 toplam işletme sayısı ise 2021 yılında 484 bin 347’e ulaşarak yüzde 89 oranında artmıştır.
Verilerin de gösterdiği üzere pandemi sayesinde artık işletmeler başka şehirlerde şube açmadan İnternet’te pazaryerlerine yani platformlara üye olarak başka illerdeki potansiyel müşterilerine ulaşabildiğini fark etmiş oldu. Aynı şekilde tüketiciler de çok aradığı ürünler için uzunca yollar katetmeden birkaç tıklamayla istedikleri ürüne sahip oldu. Tüketiciler için istedikleri ürünün yanında farklı alternatifler de ortaya çıkmış oldu. Farklı alternatifler ve yorulmadan istedikleri ürünü hemen kapısından alabilme kolaylığı tüketicilerin genel sipariş verilerine de yansıdı.
E-ticaret sipariş sayıları 2019 yılında 1 milyar 36 milyon adetken 2020 yılında 2 milyar 297 milyon adetle yüzde 68 artmıştır. 2021 yılı e-ticaret bültenindeyse sipariş adedinin yüzde 46 ile bir artış sağlayarak 3 milyar 347 milyona ulaştığı açıklanmıştır.
Bir tık uzaktaki dükkân
Pandemide dışarıya çıkamayan insanlar İnternet’ten alışveriş yapmanın kolaylığını daha çok fark etmiş oldu ve bu kısmen bir alışkanlık halini aldı. İnsanlar artık birkaç sokak ötedeki dükkâna gitmek yerine, alışveriş platformlarında birkaç tık ileriye giderek aynı ürünü daha uygun fiyata ve fiziksel olarak yorulmadan bulabilmektedirler. Aynı şekilde şirketler ve mağazalar da fazla masraf yapmadan İnternet’in kolaylığından yararlanarak müşterilere ulaşabilmektedir. Yalnız tüketicinin, teknolojinin bu kolaylığından ve pratikliğinden yararlanırken farkında olmadığı bir nokta vardır. Her ne kadar İnternet’in yararlarından faydalandığımızı düşünsek de zararlarına da maruz kalmaktayız. Tüketici kendi bütçesine göre en uygun fiyatlı ürüne ulaşmaya çalışırken aynı şekilde satıcılar da yeni müşterilerine ulaşmaya çalışır. Bu yüzden satıcılar arasında da rekabet artmaktadır. Rekabet ise birçok satış stratejisi ve reklamlarla sağlanmaktadır. Yapılan strateji ve reklamların odağı olan tüketici ise bilinçli olmadığı takdirde farkında olmadan israf dağına biraz daha toprak atar. Reklamlara ne kadar maruz kaldığımız hakkında tüketicilerin düşüncelerini ölçmek ve tüketim alışkanlıklarımızı anlamak adına kısaca bir anket araştırması tarafımca yapıldı. Sonuçlar ise şu şekildeydi:
Araştırmaya katılanları yüzde 60,5’le 20-30 yaş aralığı, yüzde 15,1 oranıyla 10-20 yaş aralığı ardından yüzde 14’le 40-50; yüzde 9’la 50 yaş ve üzeri son olarak yüzde 1,2 oranında 30-40 yaş aralığı oluşturdu.
Araştırmaya katılanlara İnternet’te ne kadar süre geçirdikleri soruldu. En çok yüzde 52,1’le ‘4 saat ve üzeri’ olarak seçildi ardından yüzde 20,5’le ‘2-3 saat’ seçildi. Diğer cevapları 19,2’le ‘3-4 saat’, yüzde 4,1 oranında ‘30-60 dakika’, yüzde 2,7’le ‘1-2 saat’ ve son olarak yüzde 1,4’le de ‘0-30 dakika’ oluşturdu.
İnternet’i genelde neler için kullandıkları seçenek kutularıyla katılımcılara sorulduğunda yüzde 58,1 ‘Alışveriş’ seçeneğine evet dedi. İnternet’i ‘Eğlence’ için kullandıklarını belirtenler yüzde 64,9’du. ‘İletişim’ ve ‘Araştırma’ seçeneğine yüzde 73 kişi evet dedi. ‘İş’ seçeneğine olumlu cevap verenler yüzde 28,4; bir sonraki seçenekte bulunan ‘Eğitim’e ise yüzde 67,6 oranında evet cevabı geldi. Tüm seçeneklere katılımcılardan yüzde 1,4’ü evet cevabını verdi. Diğer seçeneğine ise yine yüzde 1,4 ile ‘Haber okuma’ ve hepsi cevabına karşılık gelen ‘Her şey için kullanıyorum’ yanıtı geldi.
Katılımcılara İnternet’te alışveriş yapma sıklığı soruldu. Gelen cevapların yüzde 50,7’si ‘Ayda birkaç kez’, yüzde 37,0’ı ‘Yılda birkaç kez’, yüzde 8,2si ‘Haftada birkaç kez’ ve son olarak yüzde 1,4’ü ‘Hiç’ cevabını verdi.
Tüketicilere ihtiyaçlarını direkt olarak İnternet’ten mi yoksa mağazadan mı aldıkları soruldu. En fazla yüzde 61,6 ile ‘Mağaza’ yanıtı seçildi. ‘İnternet’ cevabı ise yüzde 38,4 oranında seçildi.
Tüketicilere istekleri için hangisini seçtikleri sorulduğundaysa yüzde 63 ile en fazla yanıtı ‘İnternet’ aldı. ‘Mağaza’ ise yüzde 37’de kaldı.
Katılımcılara takip ettikleri hesapların alacakları ürün hakkında onları etkileyip etkilemediği soruldu. Yüzde 58,9 ‘Evet’ diyerek etkilendiğini, yüzde 41,1 ise ‘Hayır’ diyerek etkilenmediğini belirtti.
Katılımcılara bir sonraki soruda ise paylaşılan linklere bakarak alışveriş yapıp yapmadıkları soruldu. Yalnızca yüzde 39,7 ‘Hayır’ cevabını verdi. Geriye kalanların yüzde 34,2’si ‘Bazen’, yüzde 26’sı ise ‘Evet’ cevabını verdi.
Araştırmanın sosyal medya platformlarıyla ilgili olan kısmında 4 soru bulunuyordu. Katılımcılara bu kısımda ilk olarak hesaplarının bulunduğu sosyal medya platformlarını işaretlemeleri istendi. En çok yüzde 93,2’le ‘WhatsApp’, yüzde 83,8’le ‘Instagram’ ardından yüzde 70,3’le ‘Youtube’ seçeneği işaretlendi. Bu üçlünün ardından yüzde 52,7’le Twitter; yüzde 36,5 ‘Facebook’, yüzde 33,8 ‘Snapchat’, yüzde 27 ‘Telegram’, yüzde 10,8’le de TikTok seçenekleri takip etti. Son olarak yüzde 2,7 oranıyla ‘sosyal medya hesabım yok’ cevabı verildi. Diğer seçeneğine ise yüzde 1,4’le ‘Bip’ ve ‘Discord’ cevapları yazıldı.
Katılımcılara ‘Öneri linklerinden veya reklamlarından dolayı sizde bir ürünü alma isteği oluşturan platformları lütfen işaretleyiniz’ denildi. Seçeneklerden yüzde 71,6 oranla en çok ‘Instagram’ cevabı işaretlendi. Ardından gelen seçeneklerden yüzde 5,4’le ‘Twitter’, yüzde 17,6 ‘Youtube’, yüzde 1,4 oranlarıyla ‘Facebook’, ‘WhatsApp’, ‘Telegram’; yüzde 2,7 ‘TikTok’ akabinde yüzde 21,6 oranıyla da ‘Hiçbiri’ seçeneği işaretlendi.
Araştırmaya katılanlara ‘Reklamlarından veya içerisindeki kullanıcıların öneri linklerinden etkilenerek ürün aldığınız platformları işaretleyiniz.’ denildi. Yüzde 62,2’le en çok cevabı ‘Instagram’ aldı. Ardından yüzde 13,5’le ‘Youtube’, yüzde 5,4 ‘WhatsApp’; yüzde 1,4 oranlarıyla ise ‘Facebook’, ‘TikTok’ ve ‘Telegram’ cevapları seçildi. Snapchat yüzde 0’da kalırken, ‘Hiçbiri’ seçeneği yüzde 35,1 oranıyla seçildi.
Katılımcılara en çok reklama maruz kaldıkları platformları yazması istendi ve yanıtlar incelendiğinde en çok Youtube cevabı ve ardından sırayla Instagram, Twitter, Facebook ve TikTok cevapları verildi.
Tüketicilere reklamlara maruz kalma seviyelerine 5 üzerinden puan vermeleri için ölçek koyuldu. Tüketicilerin yüzde 52,1’i ölçekte 5 puan verdi. Akabinde yüzde 28,8’i ölçekte 4 verdi. Ölçekte 3 puanı verenler yüzde 16,4’tü. Son olarak yüzde 2,7 katılımcı 1 puan verdi.
Genelini genç katılımcıların oluşturduğu bu araştırmada verilen cevaplara istinaden artık birçok işimizi İnternet’ten gerçekleştirebiliyoruz. Buna eğlence, okumak ve işimiz de dahil. Her şeye İnternet sayesinde ulaşabilmek İnternet’te vakit geçirme süremizi gün geçtikçe arttırmaktadır. Bunun bir diğer anlamı aslında farkında olmadan reklama maruz kalmamız demektir. Birkaç paragraf önce şirketlerin müşteriye ulaşabilmek için diğer şirketlerle rekabet içine girdiğini söylemiştik. Bu rekabeti en fazla reklamlarla sağlamaktadırlar. Fazlasıyla reklam yayınladıkları platformlar da aslında bizlerin genel olarak sürekli kullandığı sosyal medya platformlarıdır. Bu konuyu araştırma üzerinden açıklamak gerekirse; katılımcılara en çok reklama maruz kaldıkları platformlar sorulduğunda genel olarak Instagram ve Youtube ağırlıktaydı. Aynı şekilde kullanıcılara hesaplarının olduğu uygulamalar seçenek şeklinde sunulduğunda ilk 3 arasında yine Instagram ve Youtube yer alıyordu. Araştırma verilerinin de gösterdiği üzere herkes tarafından çok kullanılan platformlarda reklamlara maruziyetimiz daha da artmaktadır.
Araştırmada öneri link veya reklamlarından dolayı kullanıcılar da ürün alma isteği oluşturan platformları sorduğumuzda en çok işaretlenen cevap yüzde 71,6 oranıyla Instagram platformu olmuştu. Takip ettikleri hesaptan etkilenenler ise yüzde 58,9’du. Linklere bakarak alışveriş yapıp yapmadıkları sorulduğunda ise yalnızca yüzde 39,7 kişi bu soruya ‘Hayır’ dedi. Geriye kalanlarsa ‘Evet’ veya ‘Bazen’ seçeneklerini işaretledi. İhtiyaç ve isteklerinin mağazadan mı yoksa internetten mi alındığına baktığımızda ise isteklerde yüzde 63 ‘İnternet’, ihtiyaçlarda ise yüzde 61,6 ‘Mağaza’ cevabı verildi. Cevaplara dayanılarak isteklerin genelde internet üzerinden alındığını ve linklerin tüketicileri etkilediğini söyleyebiliriz.
Bildiğimiz üzere pandemiye önlem almak için evlere kapandık; fakat farkında olmadan yeni bir ‘Tüketim’ adlı salgına yol açtık. İsteklerini genelde İnternet’ten alan tüketiciler, bu seferde kendi istekleri dışında başkalarının isteklerinin de etkisi altında kaldı. En çok kullanılan uygulamalardan biri olan Instagram’ın reklam için sağladığı kolaylıklardan biri ‘Link Kaydır’ özelliğiydi. Şu anda bunun yerini etiket şeklinde link koyma özelliği aldı. Link kaydırma ile başlayan fenomenlerin öneri ürünlerinin bulunduğu linkler birçok kişiyi etkiledi. İyi bir özellik olmasının yanında her şeyde olduğu gibi bunun da kötü yanları vardı.
Linkleri koydukları hikayelerde bazı öneri yapan hesaplar efekt kullandıkları için ürün olduğundan daha güzel görünebiliyordu. Ya da sponsorlu ürünler, iş birliği olduğunu belirten ifadeler olmadan paylaşılıyordu. Bu durum ise tüketici de yanılgıya sebep oluyor ve tüketicinin yanlış ürünü almasına neden oluyordu. Bazen reklamı yapılan ürünler, bildiğimiz üzere birçok tanınan kişiye gönderiliyor. Tüketiciyi korumaya yönelik yapılan kararlardan önce; birçok kişi sponsorlu ürünün iş birliği kapsamında olduğunu belirtmiyordu. Her kişide ürünü gören tüketici ise ürünün işe yaradığını düşünerek alabiliyordu. Bunun gibi benzeri durumların önüne geçmek adına ve tüketiciyi korumak adına birtakım kararlar Ticaret Bakanlığı tarafından yayımlandı. 7 Kasım 2013 tarihindeki 6502 sayılı ‘Tüketici Korunması Hakkında Kanun’u esas alarak sosyal medyadaki haksız ticari kazanç ve yanıltıcı reklamlar için yapılan incelemeler sonucu; Reklam Kurulu 4 Mayıs 2021 tarihinde 2021/2 numaralı ilke kararı olarak ‘Sosyal Medya Etkileyicileri Tarafından Yapılan Ticari Reklam ve Haksız Ticari Uygulamalar Hakkında Kılavuz’u yayımladı. Kılavuzda ‘sosyal medya etkileyicileri’ olarak geçen ve bizlerin tabiriyle influencer, fenomen veya öneri hesapların; tüketiciyi yanıltabilecek şekilde reklam içeren hikâye ve paylaşımlarının önüne geçmek ve tüketiciyi korumak adına kararlar alınmıştır. Bu sayede tüketiciyi yanıltarak haksız bir şekilde elde edilen ticari kazancın da önüne geçilmiştir. Alınan kararlardan bazıları ise şunlardır: Filtre kullanılan reklam hikayelerinde artık bunu belirtmeleri gerekmektedir. Reklam bulunan hikâye ve paylaşımlarda iş birliği ve sponsorluğun olduğunu yazılı bir şekilde yazmaları artık zorunlu hale geldi. Reklam verenler tarafından verilen hediye ürünlerin, kendileri tarafından alındığı izlenimi vermeleri yasaklanmıştır. Aynı zamanda deneyimlemedikleri ürünleri kullandıklarına dair izlenim uyandırarak, reklamı yapılan mal ve hizmetleri onaylamaları da engellenmiştir. Devlet tarafından tüketiciyi korumaya yönelik yapılan bu hamleler, tüketicinin bütçesine ve direkt olarak tüketiciye verilen zararı ve yapılan gereksiz israfı azaltmaktadır. Bu gibi hamlelerin anlamlı olması ve zararın azaltılması adına biz tüketicilerin de bilinçli olması gerekmektedir.
Bu duruma karşın kirpik takılarak, rimelin etkisi olduğu ve kirpiklerin hacimli gözüktüğü söylenen hikayeleri; gür saçlı kişilerin ürün önererek saç çıktığını iddia ettikleri hikayeleri ya da pürüzsüz cilde sahip kişilerin, sivilce için önerdiği kremlerin olduğu hikayeleri izlerken bunların bir reklam olduğunu aklımızdan çıkarmamamız gerekir. Aynı zamanda reklam veya ürünü izlerken ki özeni aynı şekilde ürünü alırken de göstermemiz gerekmektedir.
Ücretsiz kargo için biraz daha israf sepete eklemeniz gerekiyor
Reklamda gördüğü veya link önerilerinden beğendiği ürünü alabilmek için tüketici farklı alışveriş sitelerine bakar. İstediği ürünü daha uygun fiyata alabilmek için birçok mağaza gezen tüketici, en sonunda aynı fiyatı sunan mağazaların genelde sunduğu iki seçenek arasında kalır. Seçeneklerden birincisi ürünü ücretsiz kargoyla almak, ikinci ihtimal ise ürünü daha ucuz fiyata fakat kargo ücretiyle satın almak. İkinci ihtimalde mağazadan çok ucuz bir ürün daha alarak istediğiniz ürünü ücretsiz kargoyla satın alabilirsiniz. Birinci ihtimalde bütçenizle yalnızca istediğiniz ürünü satın alabiliyordunuz; fakat ikinci ihtimalde ücretsiz kargo yanında hem istediğiniz ürüne hem de yanında eklediğiniz ürüne sahip olabilirsiniz. Bu yüzden genelde ikinci ihtimal tüketicileri psikolojik olarak daha çok kârlı ve tasarruf ettiğini düşündürtmektedir. Aynı ürünü daha ucuza bulup yanında ihtiyacımız olmayan bir ürünü yalnızca ucuz olduğu için aldığımızda kârlı olmuyoruz. Yalnızca geleceğimize israftan oluşan yığınlar bırakıyoruz. Bütçemizi düşünürken aynı şekilde en büyük yatırımımız olan geleceğimizi yani çevremizi korumalıyız. Aksi takdirde aşağıdaki görsellere benzer çöpten dağları her yerde görmemiz mümkün.
Fotoğraf, 6 Eylül 2021 tarihinde Türkiye’nin Burdur şehrinde çekilmiştir.
İspanya’nın Alicante şehrinden çekilmiş bir fotoğraf.
Görsel, Tayland’ın Maha Sarakham şehrinde 25 Mart 2019’da çekilmiştir.
Endonezya’nın Orta Sulawesi bölgesinde 31 Ocak 2019 tarihinde çekilmiş bir fotoğraf.
İsrafı gösterebilmek adına çekilmiş bazı kareler ise şunlardır:
Tebrikler ihtiyacınız olmayan ürünleri satın alarak bizden 100 israf puanı kazandınız. Aldığınız ürünün işe yaramadığını fark ederek çöpe atabilirsiniz. Bu sayede farkında olmadan ekosistemi yavaş yavaş mahvederek siz de bir israf dağı kazanabilirsiniz. Sonunu düşünmeden kaydırdığımız linklerin içerisinden etkilenerek aldığımız; ihtiyacımız dahi olmayan ürünler, günün birinde hiçbir linkin içerisinde olmayan doğayı yani geleceğimizi elimizden alabilir. İsraf yığınlarının, estetik olmayan görüntüsünü saklamak adına doğanın en ücra köşelerine atıyoruz. Görmemek üzere bir köşeye attığımız o çöpler; eğer bilinçsiz bir şekilde tüketmeye devam edersek günün birinde penceremizi açtığımızda görebileceğimiz tek manzara olabilir.
Çok başarılı bir yazı olmuş. Elinize emeğinize sağlık.